ماه محرم در ایران - میهن مهر

سوگواری محرم عزاداری‌ها و یادبودهایی است که به مناسبت کشته‌شدن حسین بن علی و جمعی از یارانش که در واقعه کربلا روی داد، انجام می‌شود. این نبرد در سال ۶۱ هجری قمری در صحرای کربلا در عراق کنونی اتفاق افتاد. سوگواری برای حسین بن علی مختص ماه محرم نمی‌شود و در دیگر روزهای سال نیز با توجه به فرهنگ و رسم هر منطقه انجام می‌شود. سوگواری برای حسین بن علی و دیگر یارانش از روز نخست محرم آغاز می‌شود و در ظهر عاشورا به اوج می‌رسد. در غروب و شامگاه عاشورا، این سوگواری تحت عنوان مراسم شام غریبان ادامه پیدا می‌کند. در روز ۱۲ محرم نیز مراسمی با نام «سوم امام حسین» انجام می‌شود. این نوع مراسم‌ها در روز ۱۶ محرم با نام «هفتم امام حسین» و ۲۰ صفر با نام «اربعین» ادامه پیدا می‌کند. مراسم سوگواری سومین امام شیعیان از دیدگاه شیعه اهمیت بسیاری دارد و انجام آن عبادت است. سوگواری محرم در جاهای مختلف به صورت‌های گوناگون انجام می‌شود. سوگواری محرم علاوه بر ابعاد مذهبی، ابعاد سیاسی و اجتماعی نیز دارد. سوگواری شیعیان ایران در ماه محرم همواره به صورت خودجوش بوده است و حکومت‌ها دخالتی در راه‌اندازی دسته‌های عزادار و برپایی مجالس سوگواری نداشته‌اند.ابن اثیر در الکامل فی التاریخ، دربارهٔ نخستین سوگواری رسمی-اجتماعی در رویدادهای سال ۳۵۲ق نوشته است که معزالدوله دیلمی در بغداد دستور داد که «مردم در روز عاشورا دکان‌هایشان را ببندند، خرید و فروش در بازارها را لغو کنند، زاری کنند، گنبدها و مزارها را آماده سازند، زنان موهایشان را چاک کنند و سر روی را سیاه‌پوش کنند… و این نخستین روزی بود که برای حسین زاری شد.»

جغرافیای غم و ماتم  «نخل گردانی، طبق کشی، طشت گذاری، دسته های شاخسی واخسی، زارخاک، گِل مالی، بیل زنی و…» تنها مشتی از خروارها جلوه ها و مراسم های عزاداری است که مردم شهرهای مختلف ایران در این روزها و شب های عزای سید و سالار شهیدان انجام می دهند. محرم و عاشورا در فرهنگ مذهبی شیعه ها همواره جایگاه خاص و برجسته ای دارد و زمینه ساز مجموعه ای از سنت ها و مراسم هایی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی نسل به نسل و سینه به سینه به دیگران منتقل می شود. این ها گوشه ای از آداب و رسومی است که مردم اقلیم های مختلف در شهرهایشان برگزار می کنند.

آذری ها: طشت گذاری عزاداری شهرهای آذربایجان و اردبیل با دو رسم خاص «طشت گذاری» و دسته های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه ها و آداب خاصی برگزار می شود. دسته های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع می کنند. به این شکل که دسته های عزاداری شاخسی، واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شب ها در حسینیه ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیه ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی دهند. اوج این مراسم درظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی نمودن مسیری طولانی نهایتا خود را به خیمه های به آتش کشیده شده (نماد خیمه های امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می نشینند. رسم دیگر، «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» است که منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب رود فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد. چرا که واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین(ع)، یارانشان و ایثارگری های سقای کربلا برای رسانیدن آب به تشنگان و حماسه آفرینی آنانی که با لبانی تشنه به شهادت رسیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و بخصوص ایرانیان، بیش از پیش عمق بخشیده است تا آنجا که انعکاس این امر را در فرهنگ مردم و بخصوص در شکل گیری آداب و رسوم و آیین های آنها شاهد هستیم.

یزد: حمل نخل

شکوه عزداری مردم سرزمین بادها و بادگیرها در سوگواری روز عاشورا، آیین نخل برداری است. در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا(ع) یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی آورند. نخلی از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سرو که هیچ شباهتی به درخت نخل ندارد، اما به این نام خوانده می شود. مراسم نخل برداری از ویژگی های منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است که با همکاری و همیاری اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن آن و حمل آن در روز عاشورا برگزار می شود. دربرخی موارد، زرتشتیان یزد هم در ساختن نخل ها، همیاری و همکاری دارند. آنها حضرت سیدالشهدا(ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند. مراسم آذین بندی و آماده کردن نخل ها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل و آبادی صورت می گیرد. برخی ها در یزد و حوالی آن، درختان خود را وقف می کنند تا در زمان کهنسالی آن ساقه هایش را صرف مرمت نخل کنند. نخل های بزرگ، پس از تزئین، چندین تُن وزن پیدا می کنند و معمولا برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است. مثلانخل های میدان امیر چخماق، میدان امام تفت، میدان مهریز، هر یک به زور ده ها نفر نیاز دارد.

کاشان: چاووش عزا در آخر ین روز ذیحجه با ورود دسته «چاووش عزا» به بازار شهر کاشان مردم و کسبه از فرا رسیدن ماه محرم مطلع می شوند. بیشتر اعضا این دسته مداحان اهل بیت(ع) هستند که هر کدام در مسیر راه اشعاری را در رثای امام حسین (ع) و واقعه عاشورا می خوانند. با نگاهی به تاریخ عزاداری سنتی در کاشان و شهرهای همجوار آن، همچون نطنز، آران و بیدگل و اردستان به برخی آیین های سنتی ازجمله نخل گردانی و حمل خیمه گاه حسینی و شهدای کربلا بر می خوریم که در زمان آل بویه مرسوم بوده و در زمان قاجار نیز با برپا کردن تکیه ها آیین های تعزیه رونق بیشتری گرفته است. عزاداری های سنتی در شهر کاشان سابقه ای طولانی دارد. به طوری که سابقه برپایی عزاداری در چند هیات به بیش از دو قرن می رسد. مجلس روضه خوانی بیت آیت الله مدنی که بیش از دو قرن نسل به نسل بر پا می شود. یک قرن از سابقه برپایی مجلس روضه خوانی در بیت آیت الله یثربی در مسجد حبیب ابن موسی (ع) می گذرد و مجلس روضه خوانی در مسجد «درب یلان» از طرف مرحوم حاج ارباب حسن تفضلی دو قرن پیش از پدر وی به یادگار مانده که هنوز همه ساله برگزارمی شود. مراسم «توغ» برداری در کاشان نیز از جمله آداب مورد توجه اهالی این شهرستان است. زمان برداشتن توغ در کاشان معمولا در شب و روز عاشورا و شانزدهم محرم است، مرسوم است که دسته های عزاداری به دنبال آن به بازار رفته و در پای آن عزاداری می کنند.

ایلام: چایینه زنان در ایام محرم بیشتر مردها در سوگواری سالار شهیدان امام حسین (ع ) و یارانش، نقش فعال تری دارند اما در میان مردم ایلام، زنان در رسم «چایینه» دیگر تنها شاهدان اندوهگین نیستند و مراسم ویژه ای دارند. از جمله این چایینه ها می توان به چایینه حضرت قاسم (ع) در روز هفتم، چایینه حضرت عباس (ع ) در روز هشتم، چایینه امام حسین (ع ) در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی اشاره داشت. به طور مثال در چایینه قاسم، بر تن دختری جوان و ازدواج نکرده لباس عروسی می پوشانند و پس از آن چایینه خوان ها، این رسم را به جا می آورند.

شاهرود: روز «یا عباس یا عباس» پنجمین روز از ماه محرم هر سال در شهر شاهرود روز «یا عباس یا عباس» نامیده شده و مراسم طوق بندان در این روز بر پا می شود. این نشانه از سه قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادی به عرض تقریبی ۱۰ سانتی متر و طول یک متر تشکیل می شود. در باور اهالی منطقه، این نشانه، نمادی از علم و بیرق علمدار واقعه کربلا حضرت ابوالفضل العباس (ع) است. پس از جامه به تن کردن بدنه طوق با پارچه های مشکی، سبز و غیره در این روز توسط سادات و پیرغلامان اباعبدالله الحسین(ع) انجام می شود. بزرگ ترین و سنگین ترین طوق شهر که طوق «بابا علی» نام دارد. اگر در هنگام حمل طوق به طور ناگهانی تیغه آن بر زمین بیفتد، بلافاصله گوسفندی را در همان محل قربانی می کنند. در غیر این صورت معتقدند که پیشامد ناگواری برای شخص حامل طوق اتفاق خواهد افتاد. هر طوق بنا بر سال های گذشته در مقابل خانه افرادی که نذر دارند با حضور عزاداران و با ذکر سلام و صلوات توسط سادات یا پیرغلامان تکایا و مساجد ادا می شود؛ پس از جامه شدن همه طوق ها، در ساعت چهار بعد از ظهر، عده ای از بزرگان تکیه ها در حالی که اشعار محتشم کاشانی را زمزمه می کنند در جلوی دیگر عزاداران به حرکت در می آیند؛ در مقابل آنها بیرق سفیدی توسط یکی از خادمین تکیه بازار حمل می شود. این بیرق به حضرت عباس (ع) منتسب بوده و رنگ سفید آن از عزیمت آن حضرت برای آوردن آب و نه جنگ طلبی حکایت دارد.

زنجان: حسینیه اعظم، روز هشتم محرم ، زنجان شهر کوچکی است و جمعیت آن به پانصد هزار نفر هم نمی رسد، اما سال هاست که درعصر روز هشتم محرم به یاد سقای دشت کربلا چندین هزار عزادار از حسینیه اعظم به سوی امامزاده ابراهیم شهر حرکت می کنند که حتما تصاویرش را در تلویزیون دیده اید. در سال های اخیر بیش از دویست هزار نفر در این دسته شرکت می کنند. علاوه بر اهالی شهر، جمعی از اهالی استان های آذری زبان همسایه و حتی کشور آذربایجان خود را به زنجان می رسانند تا در این آیین بی نظیر شرکت کنند. کثرت نذورات از سراسر جهان از جمله چندین هزار گوسفند اهدایی و قربانی کردن آنها پیشاپیش دسته، صحنه جالبی خلق می کند. این گوسفندهای نذری به حدی است که می توان حسینیه اعظم زنجان را دومین قربانگاه مسلمانان جهان پس از منا نامید! در این دسته نه علم کشی می کنند و نه از زنجیر زنی و طبل دهل رایج در دسته های عزاداری خبری است. فقط سیل انسان های عزاداری است که نوحه های سنتی و قدیمی را زمزمه می کنند و بر سر و سینه می زنند. مسجد حسینیه اعظم زنجان و گرمابه قدیمی آن در جنوبی ترین بخش بافت قدیمی شهر زنجان و در محله ای معروف به «سیدلر» واقع شده که به دروازه جنوبی شهر (دروازه قلتوق) مشرف بوده و براساس کتیبه ای که بر سردر ورودی گرمابه این مجموعه قرار دارد، تاریخ تجدید بنای آن به عهد ناصرالدین شاه باز می گردد.

بندر عباس: حرکت به سوی قدمگاه مردم عزادار شهر بندرعباس صبح تاسوعا تابوت هایی را از حسینیه ها بیرون می آورند و از شهر خارج می کنند تا به طرف قدمگاهی که مردم معتقدند به حضرت علی (ع ) منسوب است، ببرند. اهالی بر این باورند که با رقص دجله به طرف این قدمگاه حرکت نمادین فرزند به سوی پدر و دیدار با او انجام می شود.

خرم آباد: سوگ سیاوش لرها توجه خاصی به مراسم سوگواری در ماه محرم دارند و به ویژه در دهه اول این ماه شهر های خرم آباد مهمانان زیادی را به خود جلب می کند. عاشورای حسینی در خرم آباد با آداب و سنن دیرینه خود ازجمله زیباترین و پرشورترین آیین های اهالی این نقط از سرزمین پهناور ایران است.گل، نماد عزاداری و ماتم، از داغ سوگ سیاووش برای ایرانیان است که امروزه لرها وارث این رسم در روزهای عزا و ماتم هستند. ازچند روز مانده به عاشورا عده ای جهت روشن کردن آتش در صبح عاشورا، هیزم جمع می کنند. تا اگر در روز عاشورا برف و باران بارید و هوا سرد شد عزادارانی که درگِل می افتند از سرما حفظ شوند. صبح روز عاشورا قبل از طلوع آفتاب، صدای آشنا و دلگیرانه ساز و دهل، جمعیت عزادار را به سوی میدان شهر و خره (گل) عاشورا فرا می خوانند. دسته دسته افراد سینه زن که از سر تا پا در گل غلت خورده اند، در میان دسته های عزادار سینه زنان به سوی مرکز شهر حرکت می کنند و این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد. از دیگر رسم های روز عاشورای لرها مراسم «دختران چهل منبر» است. از اول صبح عاشورا، دخترانی سیاه پوش و نقابدار با پای برهنه به صورت گروهی، مجالس عزا و حسینیه های شهر را می گردند و با نیت خواسته های مختلف به ویژه بخت گشایی در هر جلسه و مراسم عزاداری یک شمع روشن می کنند تا چهل منبر را سر بزنند و چهل شمع روشن کنند.

دزفول: حمل شیدونه مردم عزادار دزفول، در روز عاشورا طاقی با چهار گلدسته را به حرکت در می آورند که روی آن به سبک نقاشی های قهوه خانه ای، صحنه هایی از عاشورا به تصویر درآمده است. این طاق«شیدونه» نام دارد و نذورات مردم در آن پخش می شود. شیدونه ها به بزرگانی که در روز تاسوعا نقش داشته اند، اختصاص دارد.

بوشهر: واحد آوای غم انگیز نوحه خوانی و نوازندگی سنج و دمام بوشهری ها در ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غم های فراوان آنها دارد. سینه زنی در بوشهر و سایر شهرهای خطه جنوب با شکوه خاصی برگزار می شود. سینه زنی بوشهری به این صورت است که نوحه خوان در وسط می ایستد و بین ۵ تا ۲۰ حلقه انسانی دور او تشکیل می شود. سینه زن ها به صورت دایره ای می چرخند و حرکت پای آنان با نوای نوحه خوان هماهنگی دارد؛ صحنه هایی بسیار تماشایی و شور انگیز که هر بیننده ای را تحت تا ثیر قرار می دهد. این نوع سینه زنی حالا از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است. اوج اجرای سینه زنی، هنگام اعلام واحد توسط نوحه خوان است که در آخرین لحظات سینه زنی و دمام که دریای مواج سینه زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می گوید «واحد» و گروه سینه زن یک صدا جواب می دهند «الله واحد» و نوحه خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می خواند. از قدیمی ترین محله های بوشهر که از قدیم الایام مردم به برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان پرداخته اند، چهار محل است که ازشب های ابتدایی ماه محرم بیشتر بوشهری ها به آنجا می روند. در «شام غریبان» بوشهری ها در حالی که علم ها را به صورت خوابانده حمل می کنند با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیه ها با خاموش کردن چراغ ها و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا و حالات خاندان رسول الله(ص) اشک ماتم می ریزند. کسانی که برای دیدن عزاداری به بوشهر می روند، باید بدانند که آنجا غذاهایی که به صورت نذری پخته می شوند، بیشتر محلی هستند. در صبحانه، نان و اش بوشهری با سبزی و گوشت پخته و بین عزاداران پخش می شود. ناهار و شام هم بیشتر شکر پلو با شکر و زعفران و قیمه بوشهری با گوشت و نخود له شده می پزند.

منبع : http://mehrmihan.ir/moharram-in-iran/

مطالب جالب دیگر